Verloop behandeling

Trans personen kunnen een hormonale behandeling krijgen vanaf 16 jaar. De hormoonbehandeling (ter vervrouwelijking) bestaat meestal uit het toedienen van oestrogenen en antiandrogenen. Antiandrogenen remmen de productie van testosteron af. Onder invloed van oestrogenen zullen geleidelijk aan mannelijke (secundaire) geslachtskenmerken afnemen en meer vrouwelijke (secundaire) geslachtskenmerken ontstaan.

Bij het opstarten van de hormonale behandeling wordt de endocrinoloog (hormonenspecialist) betrokken in de begeleiding van een transitie. De endocrinoloog controleert de huidige hormoonspiegels en begeleidt het maken van correcte en veilige keuzes voor de hormonale behandeling. 

De opvolging van de hormonale behandeling gebeurt drie- tot viermaandelijks in het eerste jaar en om de zes maanden in het tweede jaar. Na eventuele chirurgie worden de controles uitgevoerd op jaarbasis of frequenter op vraag of bij problemen. De controle bestaat uit: 

  • Het invullen van een vragenlijst over de medische voorgeschiedenis en huidige behandeling;
  • Het nagaan van het psychosociaal welzijn en seksueel welbevinden; 
  • Een bloedafname; 
  • Een botmeting; 
  • Een meting van de bloeddruk en spierkracht;
  • Algemeen nazicht door de behandelende arts.

Een hormonale behandeling kan ook worden voorgeschreven door de huisarts, al dan niet in overleg met een endocrinoloog. Gedetailleerde richtlijnen hiervoor zijn raadpleegbaar in de Standards of Care - versie 8 (SOC 8) van WPATH.  

Welke producten worden gebruikt?

Een behandeling met antiandrogenen en oestrogenen kan bestaan uit pillen, pleisters, injecties of een transdermale gel. Op jongere leeftijd worden vaak oestrogenen in pilvorm voorgeschreven. Op oudere leeftijd wordt meestal een transdermale vorm voorgesteld, waarbij de oestrogenen worden opgenomen door de huid aan de hand van een gel of pleister. 

Het synthetische oestrogeen Ethinyl estradiol, een bestanddeel van vele anticonceptiepillen, wordt niet meer voorgeschreven als deel van een genderbevestigende hormoonbehandeling, omwille van bijwerkingen zoals cardiovasculaire ziektes of een verhoogd risico op de vorming van bloedklonters ook wel trombose genoemd. Ook zijn er geen voordelen verbonden aan het toevoegen van progesteron aan de behandeling, daarom wordt dit meestal niet gedaan. Het gebruik van progesteron kan het risico op bijwerkingen doen toenemen, maar eigenlijk is er vergelijkend onderzoek nodig om hier betere antwoorden te kunnen bieden.

Effecten

Antiandrogenen

Antiandrogenen remmen de testosteronaanmaak en/of blokkeren de testosteronreceptor:

  • Het seksueel verlangen neemt (tijdelijk) af (minder spontane erecties);
  • Minder lichaamsbeharing en stopzetting van het proces van hoofdhaaruitval.

Vaak wordt cyproteronacetaat (Androcur) gebruikt. Een alternatief is spironolactone, een vochtafdrijver die ook een antiandrogene werking heeft. Een andere optie zijn de zogenaamde GnHR-analogen, die de signalen vanuit de hypofyse naar de teelballen remmen en zo de bloedconcentratie van testosteron doen dalen. GnRH-agonisten zijn medicijnen die dezelfde werking hebben als het natuurlijk hormoon GnRH. Dat is een hormoon dat in de hypothalamus (een hersenstructuur waar zenuwcellen en hormonen elkaar treffen) gemaakt wordt.

GnRH-agonisten bestaan al heel lang, worden gemiddeld om de 3 maand geïnjecteerd door een thuisverpleegkundige of arts. Ze hebben als voordeel geen verhoogde trombose risico te hebben en kunnen de eigen hormonen stevig onderdrukken. GnRH analogen zijn ondertussen eerste keuze geworden in hormonale behandeling. De behandelingen met cyproteronacetaat (Androcur) en spironolactone zijn niet altijd zonder bijwerkingen. 

Het afremmen van de testosteronproductie is enkel nodig bij trans personen die nog geen genderbevestigende chirurgie gehad hebben. Na een orchidectomie (verwijderen van het teelbalweefsel) en vaginoplastie (constructie vagina) zijn de bronnen van testosteronproductie, namelijk de teelballen, niet meer aanwezig.

Oestrogenen

Oestrogenen onderdrukken ook de testosteronproductie en leiden tot een vervrouwelijking van de secundaire geslachtskenmerken:

  • Borstgroei;
  • Zachtere huid;
  • Veranderende en verminderde verdeling van vet- en spiermassa;
  • Toenemende emotionaliteit.

De stem wordt niet beïnvloed. Vaak is intensieve logopedie en bij sommigen stemchirurgie nodig om hierbij te helpen. Er is ook slechts een beperkt effect op de groei van baardharen. Dan kan laser- of elektrische epilatie nodig zijn. De lichaamsbeharing ter hoogte van andere lichaamszones reageert doorgaans beter op de behandeling. De lichaamslengte en grootte van handen en voeten wordt niet beïnvloed bij volwassen personen.

De botkwaliteit blijft behouden of verbetert, maar sommige trans personen hebben al een lage botdensiteit voor het starten met hormonen. Dit kan een extra aandachtspunt zijn. 

Progesteron

Op internet lees je allerlei verhalen van personen die beweren dat met progesteron er een betere levenskwaliteit, betere borstgroei of een beter seksueel verlangen is. Dit is gebaseerd op persoonlijke ervaringen en overtuigingen, maar voorlopig niet op wetenschappelijk onderzoek.

Er is op dit moment geen enkel wetenschappelijk bewijs voor het nut van progesteron in een hormonale behandeling voor trans personen. Er zijn zowel theoretische voor- als nadelen voor de gezondheid te bedenken. Bij cisgender vrouwen die een menopauzale behandeling krijgen met progesteron naast de oestrogenen, waren er bijvoorbeeld meer cardiovasculaire risico's op langere termijn dan zonder progesteron. Er loopt momenteel wetenschappelijk onderzoek in twee centra in de wereld, en we kijken reikhalzend uit naar die resultaten.

Mogelijke bijwerkingen

Er zijn weinig medische tegenindicaties redenen om geen antiandrogenen of oestrogenen toe te dienen. vanaf de leeftijd van 16 jaar is een behandeling met antiandrogenen en oestrogenen mogelijk. 

Antiandrogenen

Bijwerkingen van antiandrogenen die gerapporteerd worden, zijn: 

  • Vermoeidheid;
  • Lusteloosheid;
  • Spierzwakte;
  • Warmteopwelling;
  • Verminderde vruchtbaarheid of onvruchtbaarheid (zie verder).

Oestrogenen

De belangrijkste bijwerking van oestrogenen is het toegenomen risico op trombose (bloedklonters). De endocrinoloog kan advies geven over de veiligste behandeling. Bloedklonters komen voornamelijk voor bij mensen die roken en die overgewicht hebben. Daarom zijn stoppen met roken en een gezond lichaamsgewicht nastreven essentiële elementen in de behandeling. Het toegenomen risico is evenwel beperkt, met een kans van één tot vier tromboses op 10.000 oestrogeengebruiksters.

Oestrogenen zijn absoluut verboden bij ernstige hypertensie (onbehandelde hoge bloeddruk), een doorgemaakt of bekend risico op trombose, een genetische voorbeschiktheid voor tromboses, een voorgeschiedenis van een hersenbloeding en bij ernstige leverziekten. Een antistollingsbehandeling kan dan nodig zijn samen met de oestrogenen.

Voor wie het risico van gebruik van die medicatie niet willen lopen, zijn chirurgische ingrepen mogelijk zonder hormonale behandeling. Inherent aan het gebruik van oestrogenen is een beperkt verhoogd risico op borstkanker, dat belangrijker wordt als je hiervoor familiaal belast bent. Maandelijks zelfonderzoek is aangewezen en op indicatie kan een mammo(echo)grafie gebeuren. Borstkanker is evenwel zelden beschreven bij trans vrouwen. Meer over kanker(screening) lees je hier.

Tot op heden is er geen enkel medisch argument dat aangeeft dat de hormonale behandeling onderbroken moet worden op hogere leeftijd. Er is ook geen leeftijd waarop wordt aangeraden hormonen te stoppen. De hormoonbehandeling gaat dus, eenmaal gestart, levenslang verder (tenzij de noden veranderen).

Opvolging en effecten op de gezondheid

Langetermijn

Er zijn nog geen studies die de langetermijneffecten (40 à 50 jaar) van hormonale behandeling met oestrogenen op de gezondheid in kaart brachten, omdat de behandeling nog maar relatief kort bestaat. Er zijn wel studies naar middellange termijn effecten. Uit deze studies blijkt dat het een veilige behandeling betreft met positieve gewenste effecten. Op basis van de huidige medische kennis geeft de hormonale behandeling voor trans personen in vergelijking met een controlegroep geen verhoogd risico op versneld overlijden.

Het is echter belangrijk om de hormonale behandeling te volgen zoals die werd voorgeschreven door de endocrinoloog. Deze zorgt ervoor dat de behandeling is afgestemd op de individuele noden en situatie, recent wetenschappelijk onderzoek en internationale richtlijnen voor transgenderzorg (zie Standards of Care - versie 8 (SOC 8) van WPATH ). Ook na het opstarten van de behandeling blijft regelmatige controle door een arts belangrijk. Dit kan eventueel ook door de huisarts gebeuren, al dan niet in overleg met de endocrinoloog. Zij zullen risicofactoren zoals roken, hoge bloeddruk, botgezondheid of hoge cholesterolwaarden aankaarten. 

Overdosering

Het is belangrijk om de hormoonbehandeling te volgen zoals die werd voorgeschreven door de endocrinoloog. Deze zorgt ervoor dat de behandeling afgestemd is op de individuele situatie en gebaseerd is op internationale richtlijnen en het meest recente wetenschappelijk onderzoek. Ook na het opstarten van de behandeling blijft regelmatige controle door een arts belangrijk. Dit kan eventueel ook door de huisarts gebeuren, al dan niet in overleg met de endocrinoloog. Zij zullen risicofactoren zoals roken, hoge bloeddruk of hoge cholesterolwaarden aankaarten. 

Een overdosering van hormonen kan leiden tot trombose en andere ernstige bijwerkingen. Een hormonale behandeling vergt tijd en geduld. Meer hormonen nemen zorgt niet voor meer effect, maar wel voor meer bijwerkingen als bepaalde dosissen overschreden worden. Wij raden daarom zelfmedicatie en extra hormonen naast de voorgeschreven behandeling heel sterk af. Ook hormonen aankopen via het internet en zonder voorschrift wordt afgeraden. Volg steeds het advies van de arts.

Vruchtbaarheid

Onder invloed van hormonale behandeling met antiandrogenen en oestrogenen treedt op termijn onvruchtbaarheid op: de zaadproductie stopt. Let wel op: oestrogenen en antiandrogenen zijn geen anticonceptiemiddelen. Zodra de behandeling stopt, komt de cyclus na enige tijd terug op gang, als het testikelweefsel nog aanwezig is. Het is pas na een orchidectomie dat men definitief onvruchtbaar is. Daarom is het belangrijk om voor de hormonale behandeling het onderwerp fertiliteit en vruchtbaarheid te bespreken met de psycholoog/psychiater/seksuoloog en/of endocrinoloog.

Invriezen van zaadcellen voor het starten van de hormonale behandeling is mogelijk. Er dient wel een staal afgenomen te worden via masturbatie - iets wat voor de sommige personen die een behandeling wensen met oestrogenen en antiandrogenen toch een flinke uitdaging is. Voor meer informatie hierover kan men terecht bij de endocrinoloog of fertiliteitsarts.

Oestrogenen en antiandrogenen behandeling voor non-binaire personen

Ook non-binaire personen (met mannelijk toegewezen geboortegeslacht) wensen soms een hormonale behandeling. Sommige non-binaire personen kiezen voor een korte behandeling en bouwen daarna gecontroleerd en onder toezicht van de endocrinoloog de behandeling af.

Andere personen kiezen voor een lage dosis: voor sommigen enkel als start van de hormoontherapie om daarna op te bouwen, voor anderen als lange termijn keuze. Een lage dosis zal uiteindelijk tot dezelfde onomkeerbare effecten leiden, enkel gespreid over een langere termijn.  Langetermijn effecten van een lage dosis, inclusief het effect op de fertiliteit, zijn tot op heden nog niet genoeg onderzocht. 

Kosten en terugbetaling

Androcur® wordt door het ziekenfonds terugbetaald na goedkeuring van de adviserend arts op voorleggen van een attest afgeleverd door een endocrinoloog. Om de terugbetaling van Androcur® te bekomen dien je dit formulier  te laten invullen en ondertekenen (dit moet een endocrinoloog of pediater zijn – dus niet de huisarts). Ingevuld en ondertekend stuur je het document naar je ziekenfonds. 

Bepaalde GnRH analogen zijn volledig terugbetaald op voorschrift van de arts. Attesten zijn niet nodig. GnRH analogen worden al langere tijd ook als puberteitsremmers bij adolescenten ingezet, en waren dus al beschikbaar. Ze waren vrij duur voor volwassen personen, maar dat is sinds kort aangepast.

Daarnaast worden heel wat oestrogenen en anti-androgenen producten terugbetaald:

Stoppen met oestrogenen en antiandrogenen behandeling

Sommige mensen wensen om verschillende redenen de behandeling met oestrogenen of/en antiandrogenen (tijdelijk) te stoppen, bijvoorbeeld in het kader van een kinderwens of detransitie, of omwille van bijwerkingen. Stoppen met oestrogenen betekent niet dat testosteron onmiddellijk weer op gang komt. Dit ‘slapende’ systeem heeft ongeveer zes weken nodig voor het weer op gang komt. 

Stoppen met hormonen voor een ingreep is tegenwoordig niet meer vereist. Wanneer je een orchidectomie (verwijdering van het testikelweefsel) hebt ondergaan, kan je wel stoppen met antiandrogenen. Na een orchidectomie kunnen er echter acute klachten ontstaan van hormonale tekorten indien de inname van oestrogenen wordt gestopt, zoals warmteopwellingen, vermoeidheid, zwakte en slaapproblemen. De klachten die bij de menopauze horen worden hierbij vaak gerapporteerd of mee vergeleken. Occasioneel en ongecontroleerd gebruik zal beperkte symptomen geven, maar kan op termijn negatief zijn voor de botdensiteit. Trans personen bij wie het teelbalweefsel verwijderd is, moeten dus zeker nauwgezet hun hormonen nemen. Indien zij de hormonen niet stipt innemen, hebben ze onvoldoende geslachtshormonen in hun lichaam en kunnen ze op termijn botontkalking (osteoporose) krijgen. 

Hormonen neem je dus gecontroleerd en normaliter je hele leven lang. Op een veilige manier stoppen kan dus ook enkel onder begeleiding van een endocrinoloog. 

Meer info

Laatst nagekeken op: .