Zorg voor trans ouderen

Zichtbaarheid

Transgender is van alle tijden, plaatsen en culturen, maar trans personen waren vroeger veel minder zichtbaar. Er werd vaak geen onderscheid gemaakt tussen travestie en transgender. Het concept 'transgender' zoals we het nu kennen, bestond vroeger nog niet. Ook religie speelde mogelijks een belangrijke rol in het relatief trage emancipatieproces van trans personen. Transgender-zijn bracht het binaire denken en het heteronormatief ideaal in het gedrang en werd door velen destijds als een zonde of iets onnatuurlijk gezien. Het is pas na de Stonewall rellen in 1969 dat trans en genderdiversepersonen echt hun stem lieten horen. 

Trans ouderen dragen die maatschappelijke evolutie met zich mee: men komt uit een tijd waar je niet zomaar openlijk trans kon zijn. Sommigen onder hen lijden aan geïnternaliseerde transfobie (zelfhaat) en vinden het moeilijk om zichzelf te aanvaarden vanwege het stigma op trans personen.

Trans ouderen en transgenderzorg

Trans ouderen denken vaak dat ze nu geen sociale, medische of juridische stappen richting een transitie meer kunnen zetten vanwege hun leeftijd. Dat zien we ook weerspiegeld in de cijfers. Zo hebben slechts 45 personen ouder dan 65 tussen 1993 en december 2021 hun geslachtsregistratie officieel laten aanpassen1 . De oudste trans vrouw was op het moment van de wijziging in haar geslachtsregistratie 89, de oudste trans man 75. 

Het aandeel van ouderen in transgenderzorg is ook altijd beperkt geweest. Dit betekent niet dat in deze leeftijdsgroep minder personen trans zouden zijn, wel dat zij in hun jeugd en volwassen leven hoogstwaarschijnlijk weinig tot geen informatie vonden en dat er destijds ook weinig zorg voorhanden was. In de media of dichte sociale omgeving waren weinig tot geen rolmodellen te bespeuren. Het is dus niet ongewoon dat oudere trans personen zich vandaag nog aanmelden. Ze belanden soms in een “identiteitscrisis” door de levensfase waarin ze zitten en waarbij eventuele kinderen uit huis zijn, het sociaal netwerk dat verandert door pensionering en het heengaan van familie en vriendschappen. De herinnering aan een leven ‘geleefd voor anderen’ kan een gevoel van bevreemding met zich meebrengen en de identiteitsvragen opnieuw op de voorgrond plaatsen.

Om naar de zorg te stappen moeten zij tal van barrières overwinnen, die niet alleen te maken hebben met stigma, angst en schaamte, maar ook met een gebrek aan zorgverleners met kennis van zaken. In het algemeen blijven de behandelingsopties voor oudere (gezonde) trans personen dezelfde. Ze kunnen indien gewenst hormonale behandeling en chirurgie krijgen, al moeten de door hun leeftijd verhoogde risico’s die gepaard gaan met deze behandelingen duidelijk met hen besproken worden.

Sommige chirurgen hanteren leeftijdsgrenzen van 65 jaar voor ingrijpende chirurgie. Echter, niet zozeer leeftijd maar de gezondheidstoestand wordt als richtlijn gehanteerd. Oudere personen kunnen mogelijks minder goed tegen de lange narcose-tijd en hebben vaker last van cardiovasculaire stress. Daarnaast duurt het herstel wat langer en hebben ze mogelijks meer hulp van anderen nodig na een operatie. Anderzijds hebben gepensioneerde ouderen meer tijd en ruimte om stappen te zetten en hoeven ze zich niet te verantwoorden op het werk.

Er is veel geweten over hormonale veranderingen vanwege het verouderingsproces (bv. effecten van de menopauze), maar onderzoek naar hormoontoediening bij trans ouderen is slechts beperkt onderzocht. Tot op heden is er geen enkel medisch argument dat aangeeft dat de hormonale behandeling onderbroken moet worden op latere leeftijd. Er is ook geen leeftijd waarop wordt aangeraden om met hormonen te stoppen. De hormonenbehandeling gaat dus, eenmaal gestart, normaal gezien levenslang verder (tenzij individuele noden veranderen). Behandelingen hebben mogelijk slechts een beperkt effect, omdat het lichaam al die tijd z’n gang heeft kunnen gaan zonder interventies.

Oudere en kaal wordende personen kunnen hun haren niet meer laten groeien en moeten andere opties zoals pruiken of haarprotheses overwegen. Elektrolyse is soms de enige oplossing voor het verwijderen van haren zonder pigment (witte of grijze haren), en dit is een pijnlijke en kostelijke methode. De meeste trans ouderen moeten het hebben van hun pensioen en dat is moeilijk want de kosten van ingrepen en behandelingen kunnen hoog oplopen.

Tevens zijn er ook ingrepen en follow-up momenten die een tijdelijke opname vereisen in een ziekenhuis. Voor minder mobiele trans ouderen die niet ondersteund worden door een mantelzorger kan dit lastig zijn. Hulpverleners dienen wel op te letten voor discriminatie op basis van leeftijd en zich te behoeden voor een overtuiging dat het ‘te laat’ is voor een (medische) transitie. Net zoals bij jongere trans personen is er ook in deze leeftijdsgroep een positieve correlatie van hormonale behandeling met het psychisch en psychosociaal welbevinden2 .

Al deze barrières zorgen ervoor dat een deel van de oudere trans populatie naar zelfmedicatie grijpt, namelijk het gebruik van hormonale producten die men via een kennis krijgt of illegaal online aankoopt. Onderzoek wijst uit dat de trans personen die op eigen houtje hormonale producten aankopen, veelal trans vrouwen en ouderen zijn, en dat zij weinig kennis hebben over de effecten en risico’s verbonden aan het ongecontroleerd gebruik van hormonen3 4 5 .

Onderzoek

Er is tot op heden weinig tot geen systematisch onderzoek naar de socio-demografische kenmerken van oudere trans personen6 . In het algemeen onderzoek naar ouderen worden holebi en transgender ouderen bovendien vaak over het hoofd gezien. Het onderzoek dat wel bestaat gaat meestal over het gebrek aan gepaste diensten voor oudere trans personen7 .

Transgender ouderen maken zich vaak specifiek zorgen met betrekking tot hun levenseinde – bijvoorbeeld hun wens om waardig te sterven of onder de juiste naam/gender begraven te worden. Ook over hun eventuele opnames in woonzorgcentra, bijvoorbeeld in omgang met verzorgend personeel of medebewoners, heerst ongerustheid. Trans ouderen die thuis zorg krijgen via een mantelzorger zijn soms bang om deze te verliezen.

Zorgbehoevende trans ouderen

Heel wat trans personen (zullen in de toekomst) verblijven in woonzorgcentra, maar vaak zijn ze onzichtbaar. Gendersensitieve zorg en inspelen op de specifieke noden van deze doelgroep is nodig. Gezondheidsaspecten gelinkt aan het ouder worden gelden vanzelfsprekend ook voor oudere trans personen. Uit onderzoek blijkt dat ouderen meer roken en meer aan middelengebruik doen. Ook het probleem van suïcidale gedachten en gevoelens van eenzaamheid, algemeen bekend bij ouderen, is een verhoogd aandachtspunt bij trans ouderen8 .

Mogelijks zijn oudere trans personen minder mobiel en kunnen ze niet zo goed overweg met multimedia. In een wereld waar er door trans personen vaak online contact gelegd en gedatet wordt, kunnen zij al snel in een sociaal isolement terechtkomen. Sommige oudere trans personen hebben geen contact meer met familie en vrienden en moeten terugvallen op een ander sociaal netwerk waar men geaccepteerd wordt. Bij het ouder worden is het steeds minder evident om (jongere) mensen te vinden die deze verantwoordelijkheid en zorg op zich willen nemen.

Ouder wordende trans personen hebben ook specifieke gezondheidsbehoeften. Denk maar aan een correcte en levenslange toepassing van de hormonale behandeling, of het frequent moeten dilateren voor trans vrouwen. Mogelijks hebben ze hier hulp bij nodig en is het raadzaam om als hulpverlener op de hoogte te zijn van de werking van deze producten. Tot slot kan het op oudere leeftijd het afgelegde levenspad erg confronterend zijn en mogelijks is psychologische begeleiding dan wenselijk. Zeker gezien de hoge depressie en angststoornis cijfers bij trans ouderen is het belangrijk om in te zetten op positieve copingstrategieën en de uitbouw van een warm sociaal netwerk9 Een andere uitdaging is de aanpak van eventuele financiële instabiliteit door gebeurtenissen uit het verleden: verliezen van een job, een complexe scheiding of hoge medische kosten. Vele ouderen hebben dan wel weer meer maturiteit en een 'take it or leave it' mentaliteit. Dat is erg helpend tijdens een transitieproces.