Stem

Stemverschillen

Mensen verschillen van elkaar, niet alleen door hun uiterlijk maar ook door de manier waarop ze spreken. Een stem is een verlengde van je zijn. Anderen maken ook interpretaties over jouw zijn via je toonhoogte, stemgeluid en klankkleur (timbre). Denk maar aan een telefoongesprek waar men aan de hand van de stem naar een gepaste aanspreking zoekt. Niet elke trans persoon vindt diens stem storend, maar toch willen velen onder hen graag aan de slag met hun stem.  Ze ervaren bijvoorbeeld dat de stem hen "verraadt" tijdens een (telefoon)gesprek en dat hun stem mee aan de basis ligt van misgendering.

Er zijn meestal duidelijke verschillen tussen een eerder lage (mannelijke) stem en een eerder hoge (vrouwelijke) stem. Het meest opvallende en daarom belangrijkste verschil zit in de spreektoonhoogte: personen die het mannelijk geslacht toegewezen kregen bij de geboorte (AMAB) spreken vaker met een lagere toon in tegenstelling tot personen die het vrouwelijk geslacht toegewezen kregen bij de geboorte (AFAB). Dat heeft te maken met de trillingsfrequentie van de stembanden, die bij AMAB personen rond de 120 Hz en bij AFAB personen rond de 220 Hz ligt. Daartussen ligt een dubbelzinnige zone (150 tot 185 Hz), dus deze hoogtes zijn niet perfect van elkaar te onderscheiden. Ook varieert bij AMAB personen de spreektoonhoogte iets minder.

Niet alleen de spreektoonhoogte is belangrijk, ook de resonantie speelt mee. Over het algemeen spreken AMAB personen ook luider dan AFAB personen, met meer borstresonantie (stemkleur). Op het vlak van de articulatie van klanken, de klankkleur, de woordenschat en de gespreksonderwerpen zijn er vaak ook verschillen. Dat is ook zo voor prosodie (tempo, accent, intonatie), lichaamstaal, mimiek, beweging en hoesten/lachen/zuchten/niezen. 

Het is niet aangeraden dat trans personen die hun stem willen veranderen, zelf hiermee aan de slag gaan. Want zo kunnen er door overmatige verkeerde spanning op je gezonde stem, toch letsels ontstaan. Laat je zeker ondersteunen door een gespecialiseerde stemlogopedist. Op onze zorgkaart (filter 'stem') vind je een overzicht van logopedisten die gespecialiseerd zijn in 'stem in transitie'. Deze logopedisten zijn opgeleid door professor Evelien D'haeseleer (genderteam UZ Gent) en Katrien Eerdekens (gendercentrum ZOL Genk), die jaarlijks een intensieve opleiding over 'stem in transitie' aanbieden voor logopedisten.

De invloed van hormonale behandeling

AFAB

Bij personen met een vrouwelijk toegewezen geboortegeslacht die een hormonale behandeling (testosteron) volgen, heeft testosteron een sterke invloed op de spreektoonhoogte van hun stem. De stem daalt meestal vanaf 3 tot 6 maanden na de eerste toediening. Dit doordat de massa van de stemplooien toeneemt en de trillingsfrequentie daalt1. Ook mag je een verandering in stembereik verwachten. Eenmaal er stemdaling is, dan is die blijvend. Personen die een micro-dosis testosteron krijgen, moeten weten dat de stemdaling wat langer op zich laat wachten en dat de stemdaling wisselend of gering kan zijn, maar eenmaal die er is ook permanent blijft.

Klachten over de stem komen bij hen niet zo vaak voor. Toch is ook bij hen logopedische tussenkomst soms aangewezen, en met name een consult voor de aanvang van de hormonale behandeling. Mogelijke zeldzame klachten kunnen zijn: stemvermoeidheid, instabiliteit van de stem, problemen met stemprojectie en onvoldoende verlaging van de spreektoonhoogte. Alsook het niet juist aangesproken worden aan de telefoon kan een van deze klachten zijn door het beperkt gebruik van de resonantieholtes  

De ervaring leert namelijk dat sommigen onrealistische verwachtingen hebben ten aanzien van de invloed van de hormonale behandeling op de stem. Bij navraag blijkt dat sommigen gehoopt hadden dat de stemverlaging vlugger zou plaatsvinden. Ook wordt soms een te groot verschil verwacht. Na één jaar is het maximum in stemdaling door hormonen bereikt en blijft zo’n 10% van hen hangen in de genderambigue zone2.

Mensen die zingen of professioneel spreker zijn, moeten er zich van bewust zijn dat hun stembereik onder invloed van de hormonale behandeling geringer zal worden. De mogelijkheden om hoge tonen te zingen worden beperkter. Dit verlies wordt niet volledig gecompenseerd door de winst bij lage tonen. Voor hen kan het nuttig zijn om zich voor en tijdens de hormonale behandeling te laten begeleiden door een logopedist en/of zangcoach.

AMAB

Bij personen met mannelijk toegewezen geboortegeslacht heeft een hormonale behandeling (oestrogenen en antiandrogenen) geen impact op de toonhoogte van de stem. Zij hebben dan ook vaker klachten over hun (eerder lage) stem. Om de stem te verhogen zijn er twee opties: logopedische therapie of stemchirurgie (fonochirurgie). Er wordt best altijd eerst gestart met logopedie om te zien wat zonder chirurgie mogelijk is op vlak van stemgebruik. Na eventuele stemchirurgie dient de logopedische therapie steeds verdergezet te worden ter revalidatie van de stemklank.

Logopedie

Bij een logopedische behandeling wordt niets aan het stemapparaat gewijzigd, maar leert men het stemapparaat op een andere manier gebruiken. Logopedie kan op elk moment opgestart worden, maar vangt gewoonlijk aan wanneer iemand reeds openlijk in transitie is. Vanaf dan zijn er meer mogelijkheden om te oefenen in het dagelijkse leven tijdens interacties met anderen.

Aan AFAB personen (met uitzondering voor mensen die zangen of professioneel spreker zijn) wordt aangeraden om eerst ongeveer een jaar hormonale therapie te volgen vooraleer logopedie of stemchirurgie te overwegen. Dit om eerst de stem voldoende de kans te geven om te dalen onder invloed van testosteron. 

Gender fluïde personen kunnen samen met een logopedist werken aan stemcontrole, zodat ze meerdere stemmen kunnen inzetten. Ze gaan samen met hun logopedist op zoek naar hun ideale stemklank.

Verloop sessies

Eerst vindt een evaluatie plaats van het stemgebruik en de stemmogelijkheden qua toonhoogte, bij voorkeur aan de hand van akoestische meetapparatuur. De akoestische resultaten kunnen echter verschillen van de perceptuele indruk (het luisteren naar de stem) van de toonhoogte en de toonhoogtevariatie. Wat er gehoord wordt is belangrijker dan de akoestische resultaten. Ook doet de logopedist navraag naar het stemgebruik in het dagelijks leven en worden naast de toonhoogte ook de luidheid en de kwaliteit van de stem en adequaatheid van de ademhaling en resonantie beoordeeld.

In de eigenlijke logopedische behandeling voor AMAB personen wordt zeer stapsgewijs geleerd om te spreken met een hogere toonhoogte. Na het leren horen van verschillen qua toonhoogte, bouwt men systematisch op, gaande van klanken naar woorden, automatische reeksen (tellen, dagen van de week opnoemen,…) lezen, en conversatie tot tenslotte spontane spraak in reële communicatiesituaties. Er wordt ook aandacht besteed aan andere aspecten zoals toonhoogtevariatie, articulatie en de resonantie. De resonantie is eigenlijk dé factor die het gender van de stem bepaalt. Tijdens de sessies geeft men vooral advies en feedback, het oefenen gebeurt thuis.

Logopedische therapie is intensief. Er wordt verwacht dat men dagelijks ongeveer een half uur oefent en wekelijks een sessie bijwoont. Het doel van de therapie is niet met een zo hoog mogelijke stem te leren spreken. De stem klinkt dan vaak heel onnatuurlijk en dit is bovendien niet vol te houden. Er is ook gevaar voor beschadiging van de stembanden door spanning (dysfonie). In therapie zal men proberen de eigen spreektoonhoogte dusdanig te verhogen dat de stem niet afsteekt tegenover het (toekomstige) uiterlijk (een stijging van 40 Hz is realistisch).

Onderzoek3 heeft uitgewezen dat trans vrouwen door luisteraars als vrouwelijke sprekers beschouwd worden wanneer ze een gemiddelde spreektoonhoogte kunnen aanhouden die boven de 155 à 160 Hz uitkomt. Zodra men kan spreken in de zogenaamde genderneutrale toonhoogte, zal voornamelijk het uiterlijk en lichaamstaal verder een rol spelen in het inschatten door de luisteraar.

Kostprijs

De kostprijs van een consult bij een geconventioneerd logopedist bedraagt 28 tot 50 euro per sessie van 30 tot 60 minuten. Het is mogelijk om terugbetaling te verkrijgen voor logopedie bij trans personen. De terugbetaling van logopedie valt onder de categorie ‘stemstoornissen (dysfonie)'. Trans personen voldoen meestal aan de criteria voor stemstoornissen omwille van een afwijkende toonhoogte (een toonhoogte die buiten de mannelijke of vrouwelijke zone ligt) en een afwijkende score op de Voice Handicap Index, die de psychosociale impact van de stem meet.

Een neus-, keel-, oorarts (NKO-arts) kan een voorschrift met vermelding van genderincongruentie en dysfonie afvaardigen, op basis waarvan 80 sessies, gespreid over twee jaar, voor 75% worden terugbetaald. Dit houdt in dat de verzekering 22 tot 38 euro per consult op zich neemt. Het remgeld bedraagt dan nog 5 tot 11 euro per sessie van 30 tot 60 minuten. Indien het aantal sessies op voorschrift overschreden wordt, wordt aangeraden de aanvullende ziekteverzekering te raadplegen.

Voor trans personen (voornamelijk non-binaire personen) die reeds spreken op de gewenste toonhoogte kan terugbetaling op basis van deze criteria moeilijker zijn, aangezien de toonhoogtezondes binair zijn ingedeeld en er een afwijking nodig is om te voldoen aan de criteria voor stemstoornissen.